کتاب چهارم، برآمدن مردم، مقدمه ۱۱

کتاب چهارم. برآمدن مردم. مقدمه 11

مطالعات نوین در مسائل انسانی، که  بنیان اندیشی نام گرفته و مایه لازم برای گسترش به حوزه های دیگر را دارد، مواضع و ایستگاه های مجهزی را آدرس می دهد که تامل و توقف در آن ها، هریک به نوعی، جست و جوگر نواندیش را برای دنبال کردن مقصد خویش مصمم تر می کند. از جمله این توقفگاه های پرمایه درک صورت این مسئله است که برقراری گفت و گو از جغرافیا و اقوام و تمدن های کهن و باستان و صحنه سازی در باب روابط فرهنگی و سیاسی و داد و ستد عقلی و نقلی میان جماعاتی با دانش و دیدگاه گوناگون، مثلا در فلسفه و عرفان و رسوم و علوم و آداب و سنن و جنگ و صلح و غیره در دو - سه هزاره پیش، تنها با ذکر این معارضه، که نه تنها تبادل، که حتی شناسایی مراکز و اجتماعات دیگر ، در هر مرحله، به علت فقدان ابزار لازم، یعنی سفینه های دورگذر، تا 5 قرن پیش مطلقا ناممکن بوده، به سادگی بار یهود انباشته ای را از دوش کاشفان جهان بر زمین می گذارد.

«هر چند سده دوازدهم هجری از نظر رویدادهای سیاسی بی نهایت غنی است ولی ما برای زمان کریم خان زند بیش تر از دو نوشته تاریخی که فقط به تاریخ پیدایی و روی کار آمدن و درگذشت کریم خان پرداخته، چیز مهم دیگری در دست نداریم. شاید دلیل این کمبود، بی سوادی کریم خان و عدم توجه او به تاریخ نویسی از یک سو و از سوی دیگر موقعیت خاص او در درگیری با حوادث باشد». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 4)

رجبی مانند همیشه ابتدا مشغول جارو کشی تراشه ها و خاشاک بر زمین مانده از تاریخ زندیه و بی اعتبار کردن همان یکی دو نوشته نامستقر در موضوع زندیه و ارائه این نظر بدیع است که  بی سواد بودن کریم خان، که نمی دانیم چه گونه به او ابلاغ شده، موجب بی اعتباری تولیدات تاریخی منشیان و مورخان عهد او، که یکی دو نام بی هویت دیگرند، به تقلید از سرکرده خود، تاریخ بی پایه تالیف کرده اند. اعتقاد رجبی بر بی توجهی کریم خان به تدوین تاریخ، احتمالا از مسیر کشف و شهود، نصیب او شده است.

«این دو متن تاریخی که عبارت اند از «مجمل التواریخ بعد نادریه» و «تاریخ گیتی گشا» قبلا به وسیله اسکارمان و ارنست بئر تجزیه و تحلیل شده است... موضوع هر دو متن شرح وقایع نظامی و برخوردهای جنگی است. مولفین هر دو تاریخ کوچک ترین توجهی به مسائل اداری و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی نکرده اند که البته این تقریبا شیوه همه تاریخ نویسان پیشین ایرانی بوده است». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 5)

حالا رجبی اندکی بیش تر نقاب مختصر تاریخ نوشته های قلابی منسوب به عهد زندیه را بالا می زند و نه فقط اینان که دیگر مورخان خودی را که به شماره ناچیزند، فقط شارحان صحنه های جنگ می گوید و عازم است که با استفاده از منقولات همین مصوران میادین جنگ، برای دوران زندیه تاریخ بنویسد! اعتراف او به این که از شاه نامه تا فارس نامه فقط شروحی بر جنگ های بی هوده و بی پایان، چون مهمل نویسی هایی در باب ستیز دویست ساله ایران و روم و یکسانی شیوه تحمیق ملی ایرانیان بی نشانه، از طریق ارسال بی وقفه آنان به عرصه نبرد، حتی لحظه ای رجبی را به بی بنیانی این گزاره های کودکانه و یکسانی مراکز تولید آن ها راه نمایی نمی کند.

«گویی این پردازندگان تاریخ گذشته ایران اصلا توجهی به چیز دیگری جز جنگ نداشته اند و یا این که آن ها کتاب تاریخ را فقط شرح وقایع جنگی می دانستند. در هر دو متن ترتیب تاریخ وقایع حفظ شده، اما اغلب اتفاقاتی که سال ها از آن ها گذشته است با حادثه ای که نقدا تعریف می شود از نظر زمان با هم آمده و در نتیجه به هم آمیخته است. به ندرت به مواد تاریخ برمی خوریم و این کوتاهی آن قدر است که حتی درباره ی سن کریم خان، هیچ کدام از دو متن مورد بحث ما چیزی به دست نمی دهد. شرح بعضی از رویدادها گاهی بی پایان می ماند. مثلا درباره سرنوشت نهایی آزادخان افغان و یا شیخ علی خان زند و یا نتیجه ی لشکرکشی زکی خان به عمان و یا از سرنوشت نهایی دو شاهزاده ای که یکی در اصفهان و دیگری در بغداد به سلطنت ایران برگزیده شدند چیزی گفته نمی شود. درباره علل شورش ها و پیدایی اختلافات توضیحی داده نمی شود و مولف فقط به شرح وقایع اکتفا می کند و در شرح وقایع دقت در گزارش کم تر مورد توجه قرار می گیرد و در نتیجه اعداد و ارقامی که داده می شود و یا شرحی که درباره ی یک برخورد نظن بر جای مانده طوری است که بیش تر شبیه به افسانه است تا تاریخی دقیق و قابل اطمینان». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 6)

بدین گونه است که مولفی با چنین دریافت و قضاوتی از متون میراث، برای امروزی کردن آن، ناگزیر به سلک عوام می پیوندد و با ورود غیر مجاز و بی وسائل به عرصه کنکاش های زمانه، گرچه علی القاعده باید ادامه نگارش را به پس از مقابله نقادانه و برداشت نهایی از همین اسناد قلابی دوران مورد نظر محول کند، اما بی مهابا خود و خواننده اش را با تکرار همان مبهماتی نو فریبی می کند که خود شبیه افسانه و نامطمئن توصیف کرده است.

«نادر اول افغان ها را سرجایشان نشاند و بعد رویشان را سفید کرد. آسان نمی توان از اثرات شوم حکومتی صحبت کرد که نزدیک به دو قرن، جز جسته و گریخته، از آن به نیکی یاد شده است. یادگار نادر، ایرانی خراب بود که ما هنوز هم به مرمت اش کمر بسته ایم، با کمری شکسته. البته بعید هم نبود که نادر بتواند آن «نادر»ی باشد که تاکنون شناختیم اش و ما شاید حالا می توانستیم عیب اش نگفته به هنرش بپردازیم، اما حادثه ای که هنوز هم ماهیت اش برای تاریخ نویس روشن نیست، نادر را اگر هم می توانست نادر خوبی باشد، عوض کرد». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 12)

بفرمایید این هم یک اعتراف دیگر که مولف ما از بی خبری نسبت به ماهیت مسائل عصری می گوید که در باب ان قلم برداشته است. راستی چه گونه این ظهور غریب را توضیح دهیم که از تاریخ ماد تا تالیفی در باب تحولات سلسله زندیه، شاهد این قضیه نامعهودیم که مولفینی با دست و بازوی ناتوان از رسن پوسیده تالیفات خود بالا می روند!؟

«به طور خلاصه این طور برداشت می کنیم که نادر مخصوصا در سال های آخر حکومت خود با اعمال جنون آمیز، آخرین و بزرگ ترین ضربات را به نظام اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی ایران وارد ساخت. وحدت فرهنگی و اجتماعی ایران را درهم شکست. مدارس بسته شد. تجارت از رونق افتاده، تعطیل شد. کشاورزان و روستائیان، که اکثریت مردم ایران را تشکیل می دادند مزارع را رها کردند، زیرا که باور نداشتند حاصل زحمت خود را خود بردارند. قنات ها خشکیدند و مزارع سرسبز دوره ی صفوی رو به ویرانی نهادند. علما دست از هر نوع فعالیت علمی کشیدند. بازار فحشا به علت فقر عمومی رواج گرفت... گاهی برای ساختن کله مناره در به در دنبال آدم می گشتند و اگر کله مناره ای به یک کله ی دیگر احتیاج داشت سر خود مجری فرمان را بالای مناره می گذاشتند. ساده ترین تنبیه بریدن گوش و بینی و زبان مردم بود و کور کردن آن ها». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 17)

و در پاورقی همان صفحه آورده است که: کارستن نیبور در سفرنامه خود می نویسد: غم انگیز است که 18 سال پس از مرگ نادر هنوز هم این همه آدم های یک چشم دیده می شوند. در این جا با دو احتمال در نحوه تنبیهات عهد نادری مواجهیم. یا نادر دستور خارج کردن فقط یک چشم مردم را صادر می کرده و یا اشخاص مورد غضب نادر اصولا یک چشم بوده و از نظر فنی شامل اجرای فرمان نادر نمی شده اند!

«و به خاطر این جاه طلبی از ریختن خون به هر شکل و ترتیبی باک نداشت. هر چه خون بی گناهان بیش تر ریخته می شد جنون نادر بیش تر می شد تا بالاخره نوبت به خود او رسید و مردی که شاید می توانست پایه های ایران نوی را محکم سازد، در شب یک شنبه یازدهم جمادی الاخری سال 1160 هجری به قتل رسید... نادر شاه اسیر جنگ بود و خیمه و خرگاه در حکم پایتخت او بود و مردم زمان او نمی دانستند که قلب میهن شان در کجا می زند. کریم خان از چنین اجتماعی برخاست و بر چنین اجتماعی بود که می خواست حکومت بکند». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 18)

اگر سئوال کنیم در سرزمینی که تا ۱۶۰ سال پیش شهر شایسته سکونتی نداشته، نادر با استفاده از کدام منبع مادی و انسانی و از ریختن خون چه موجوداتی باک نداشته، احتمالا باز هم همگی را به تخت جمشید و پاسارگاد و پارسه حواله می دهند!؟

«همین که ابراهیم خان از جلوس شاهرخ شاه آگاهی یافت او نیز روز هفدهم ذی الحجه 1161 در تبریز خود را شاه ایران خواند اما کمی بعد، از سپاه اعزامی شاهرخ شاه شکست خورده و پس از دستگیری به فرمان شاهرخ شاه کشته شد. ابراهیم خان فقط شش ماه سلطنت کرد. هنوز مدتی از سلطنت شاهرخ نگذشته بود که روز بیستم محرم 1163 از طرف سرداران و بزرگان دربارش دستگیر و کور شد و به جای او میرسید محمد به نام شاه سلیمان ثانی به شاهی برداشته شد». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 21)

اگر ده بار دیگر به چنین مورخانی که در کم تر از شش ماه و به نوبت دو پادشاه دست ساخت خود را به جهان باقی می فرستند و سپاهیان ۶۰ هزار نفری را به دنبال خود می کشانند، رسامی نقشه برداران ارتش تزار از تبریز و مشهد ۱۵۰ سال پیش را نشان دهیم که جز چند دربند و کوچه نیست، قادر به صرف نظر کردن از این پایگاه های کاشت دروغ نخواهند بود و به وجه خیره سرانه ای منتظر بار دادن نهایی همین نهالک های فکسنی اند. 

«احمدخان که مرد زیرک و هشیاری بود حتی برای این که دیواری بین خود و آشفتگی ها و هرج و مرج های داخل ایران داشته باشد، با این که تصرف خراسان برای او کار آسانی بود هرگز به طور جدی به این کار اقدام نکرد. او می دانست که دیر یا زود در داخل ایران بالاخره شخص نیرومندتری به قدرت مطلق خواهد رسید و به ظاهر میل نداشت که با این قدرت همسایه دیوار به دیوار باشد و یا لااقل فکر می کرد تا برافتادن خراسان می تواند پایه های حکومت خود را در کشور تازه تاسیس خود قوت بیش تری ببخشد». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 24)

به راستی که نمی توان از وجود این گونه شارحان تاریخ بی نیاز بود و صرف نظر کرد، زیرا درست شبیه صحنه گردانان مخفی نمایش های عروسکی قادرند به تمام عناصر پارچه ای خود جان دهند و از زبان انان سخن بسرایند، چنان که در این جا شاهدیم که رجبی از هشیاری احمد خان و محدوده افکار او در بیش از ۳۰۰ سال پیش با خبر است و تصمیمات تاریخی مورد نیاز خود را از زبان احمد خان ناشناس تحویل زمانه می دهد.  

«یکی از حکامی که از فرصت استفاده کرده و خود را مستقل ساخته بود، محمدعلی خان حاکم همدان بود. شاهرخ در سال 1163 محمدعلی خان را با حکومت همدان به این شهر اعزام داشته بود. محمد علی خان در کوشش برای گستردن قدرت خود با مخالفت قبیله ی زند رو به رو شد و در کمازان یکی از ده های ملایر از کریم خان شکست خورد و کریم با این پیروزی رسما وارد صحنه  سیاست شد و از طرف قبیله ی خود عنوان خانی گرفته و به ریاست قبیله انتخاب شد. قبیله ی زند از لرهای لک است که خود شاخه ای است از کردهای ایران. این قبیله وسیله کریم خان در تاریخ ایران به شهرت رسید». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 25)

برای پرهیز از کوره به در شدن راهی جز این نمی ماند که صاحبان قدیم و جدید این وجیزه ها را سوار بر باد بیانگاریم که  با هر گردش اندیشه  صحنه نوینی در سرنوشت زندیه می تراشند و به واقع تکلیف همه چیز و همه کس را نه مانده های قابل ارائه تاریخی، بل به دل خوشی های خود روشن می کنند که کریم خان را از دهکی در ملایر تا بصره و بغداد و ترکیه و خراسان به یک چشم برهم زدن ارسال می کنند. درست تر این که این گونه مطلب گذاران  بر گرده تاریخ را هنگامی که موظف و ناگزیر شده اند صفحاتی در باب اوضاع سرزمینی بنویسند که از رخ داد پلید پوریم  تا ۲۲۰۰سال بعد در سکوت مطلق گذرانده، از سرزنش معاف کنیم که چنین ماهرانه ملتی را به خواب خوشی فروبرده اند که لای لای آن را مسئولان کنیسه ها سر داده اند.  

«پس از این که نادرشاه بر افغان ها چیره شد، مهدی خان که به غارت عادت کرده بود باز هم دست از کار چپاول نکشید و همچنان در مواقع مقتضی از شوریدن و حمله بردن و غنیمت گرفتن باز نماند. از این روی نادرشاه که در حال گستردن قدرت خود بر تمامی ایران بود و نمی توانست این چنین مزاحم های محلی را تحمل بکند به باباخان چاپشلو حاکم لرستان دستور داد که رهبران قبیله ی زند را کشته و بقیه را به خراسان بکوچاند. باباخان توانست با حیله و نیرنگ، ضمن این که او را به الطاف مخصوص نادرشاه امیدوار ساخت نزد خود دعوت بکند. اما همین که مهدی خان بر باباخان وارد شد به همراه چهارصد نفر دیگر از مردان خود دستگیر شده و به قتل رسید. پس از توطئه تمام دارایی قبیله زند ضبط گردید و بازماندگان قبیله به ابیورد خراسان تبیعد گردید. این جریان  در سال ۱۱۴۴ اتفاق افتاد. از کسانی که از خاندان زند بدین طریق به خراسان تبعید شدند، یکی هم کریم خان بود در ان موقع ۳۲ سال داشت». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 27)

بر این گونه اوهام چه نامی می توان نهاد و چه گونه بر صحت آن گواهی داد هنگامی که چنین مولفان و قصه سرایان تاریخی در فاصله کوتاهی یک قوم به کلی جا به جا و قتل عام و خلع دارایی شده را به تسلط بر سرزمینی اعلام می کند که حتی در روایات تاریخی موجود نیز طول و عرض وسیعی داشته است. هنگام مراجعه به چند سطر بالا، از گلایه و تذکر رجبی نسبت به بی خبری تاریخ از زمان زاده شدن کریم خان حیرت کردم که به آسانی از دو سطر پایانی نقل قول فوق قابل استخراج بوده است. 

«درباره ی کودکی و جوانی کریم خان تقریبا هیچ نوع خبری در دست نیست. تاریخ تولد او نیز برای ما معلوم نیست. ظاهرا کریم خان در خانواده ی فقیری به دنیا آمده است زیرا که او برای امرار معاش خود چوپانی می کرده است». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 28)

ایا چه گمان می کنید. به چوپانی فرستادن کریم خان درست به میزان امپراتور شناختن او، در منظر این آقایان تنها به جه گونگی گردش قلم و تصورات و نیازهای شان در ساختن هیاهوی تاریخی در سرزمین سکوت مرتبط است.

«فقر خانوادگی کریم خان یکی دیگر از علل روشن نبودن تاریخ تولد اوست. چون مردم دولتمند و باسواد، حتی تا این اواخر، یعنی تا قبل از حکومت پهلوی که در ایران شناسنامه معمول نبود، تاریخ تولد و نام فرزندان خود را بر جلد قرآن و یا سایر کتاب های محبوب خود که در خانه داشتند می نوشتند. درباره ی سن کریم خان خبری داریم از گ. آ. اولیویه، یک مسافر فرانسوی که در سال 1796، یعنی 17 سال پس از مرگ کریم خان به ایران آمده است. به قول این سیاح کریم خان هنگام مرگ 73 سال داشته است». (پرویز رجبی، کریم خان زند و زمان او، ص 29)

باید به دنبال عامل دل خوری رجبی نسبت به اولیویه بود که گرچه به تقریب تمام تاریخ ایران پس از پوریم را از شاهدان خفته در صفخات و یادداشت های به اصطلاح جهان گردان و سفرنامه نویسان برداشته اند، اما این بار به قول اولیویه اعتبار عملی نمی ذهد. (ادامه دارد)